Από τη Λογική της Ιστορίας στο Λόγο της επικείμενης Επανάστασης;

Με αφορμή το βιβλίο του Βίκτορος Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν: Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ. Ελληνικά Γράμματα, 2004.

Γράφει ο Δημήτρης Πατέλης

Με την ραγδαία επικράτηση της αστικής αντεπανάστασης και της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης στις περισσότερες χώρες των πρώιμων νικηφόρων σοσιαλιστικών επαναστάσεων του 20^ου αιώνα και τη δραματική υποχώρηση ή (και) μετάλλαξη των δυνάμεων της αριστεράς, δεν υπάρχει σήμερα τομέας της στρατηγικής και της τακτικής, της θεωρίας και της πρακτικής του κινήματος που να μη τίθεται υπό αμφισβήτηση.

Μήπως είχαν δίκιο οι κήρυκες του τέλους της ιστορίας; Μήπως η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να αυτοκαταστραφεί; Μήπως δεν υπάρχει πλέον νόημα και προοπτική για κάθε εγχείρημα χειραφέτησης της ανθρωπότητας; Μήπως ο σοσιαλισμός και η αταξική κοινωνία δεν είναι τίποτε άλλο από ανέφικτες ουτοπίες, μη συμβατές με τη φύση του ανθρώπου;

Και πως αντιδρούν σ’ όλα αυτά οι συνιστώσες της εναπομείνασας αριστεράς; Ποια είναι η σχέση της με την θεωρία; Τι είδους πολιτικό λόγο αρθρώνει;

Το πρόβλημα αποκτά και μιαν έντονη υπαρξιακή διάσταση για όσους επιδιώκουν να έχουν επαναστατική σκέψη και στάση ζωής, εντός και εκτός των ποικίλων σχημάτων της αριστεράς. Η κατάσταση αυτή καθιστά πιο επιτακτική την ανάγκη για ένα νέο ποιοτικά παγκόσμιο επαναστατικό κομμουνιστικό κίνημα που θα βασίζεται στην ουσιαστική ανάπτυξη της φιλοσοφίας και της κοινωνικής θεωρίας. Είναι πολύ ελπιδοφόρο το γεγονός ότι στη χώρα μας, ως αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης της ζωτικής σημασίας της θεωρίας, εκδίδεται και ο ΔΙΑΠΛΟΥΣ, ένα φιλόξενο βήμα θεωρητικού και πολιτικού διαλόγου. Ο διάλογος αυτός οφείλει να είναι ανοικτός σε όσους συμμερίζονται αυτούς τους προβληματισμούς, και να λειτουργεί βάσει των αρχών του εθελοντισμού, του αμοιβαίου σεβασμού, της ανεξιγνωμίας και της αποφυγής πάσης φύσεως εντάξεων στον διάλογο ή αποκλεισμών από αυτόν βάσει κομματικών κριτηρίων.

Στο βιβλίο αυτό του σημαντικότερου εν ζωή σοβιετικού φιλοσόφου, προτείνεται μια πρωτότυπη επιστημονική ανακάλυψη: η εννοιολογική σύλληψη της δομής και της ανάπτυξης της κοινωνίας. Είναι η μοναδική μετά το «Κεφάλαιο» του Κ. Μαρξ διαλεκτική σύνθεση στο πεδίο της κοινωνικής θεωρίας και της κοινωνικής φιλοσοφίας. Μια σύνθεση που δρομολογεί την διαλεκτική υπέρβαση – άρση του κεκτημένου της κοινωνικής θεωρίας, και ιδιαίτερα του κλασικού μαρξισμού. Προέκυψε μέσω της δημιουργικής χρησιμοποίησης και ανάπτυξης της λογικής του «Κεφαλαίου» και του διαλεκτικού φιλοσοφικού αναστοχασμού της ιστορικής εμπειρίας των πρώιμων σοσιαλιστικών επαναστάσεων και αντεπαναστάσεων του 20^ου αιώνα, υπερβαίνοντας τις αδιέξοδες αγιογραφικές και δαιμονολογικές δογματικές αγκυλώσεις. Η λογική αυτή επέτρεψε στον συγγραφέα να αναδείξει συστηματικά την ενδότερη αμοιβαία συνάφεια των νόμων και των κατηγοριών της θεωρίας της κοινωνικής ανάπτυξης, και μέσω αυτής, την νομοτελή αναγκαιότητα και επικαιρότητα του κομμουνισμού.

Η δομή της κοινωνίας δεν εξετάζεται ως παγιωμένη κατάσταση, αλλά ως ένα δυναμικό, πολυεπίπεδο, διατεταγμένο και αναπτυσσόμενο οργανικό όλο, ως ένα πεδίο που συγκροτείται από τη διαδικασία, τους όρους και τα αποτελέσματα των αλληλεπιδράσεων των ανθρώπων με τη φύση και των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ανθρώπων. Οι μορφές της κοινωνικής συνείδησης, και το «εποικοδόμημα» (τα μέσα και οι θεσμικοί κ.ο.κ. τρόποι επενέργειας του ανθρώπου ως υποκειμένου στους αντικειμενικούς όρους τη ύπαρξής του) δεν ανάγονται στην «οικονομική βάση» (όπως στον κλασικό μαρξισμό), αλλά εξάγονται, συνάγονται από την αμεσότητα των ανθρώπων ως έμβιων όντων, την διαμεσολαβημένη εργασιακή επενέργεια των ανθρώπων στη φύση και τις αντίστοιχες εργασιακές – παραγωγικές σχέσεις τους, ως εκφάνσεις, μέσα και τρόποι συγκρότησης και δραστηριοποίησης του ανθρώπου-υποκειμένου.

Η ιστορική διαδικασία αναλύεται εδώ υπό το πρίσμα της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ φυσικού και κοινωνικού. Η ώριμη αταξική κοινωνία, ο κομμουνισμός, η χειραφετημένη από την εκμετάλλευση και ενοποιημένη σε παγκόσμια κλίμακα ανθρωπότητα, εξετάζεται ως η αυθεντικά ανθρώπινη ιστορία έναντι της προϊστορίας της ανθρωπότητας, στα πλαίσια μιας πρωτότυπης (όχι εμπειρικής – περιγραφικής, ούτε και σχηματικής-ουτοπικής) θεωρητικής περιοδολόγησης της ιστορίας.

Το ιστορικό γίγνεσθαι είναι η περίπλοκη και αντιφατική πορεία της ανθρωπο-κοινωνιογένεσης, της ανάδειξης των προϋποθέσεων, της πρωταρχικής εμφάνισης, της διαμόρφωσης και ανάπτυξης του ενιαίου στην πολυμορφία του πολιτισμού. Μια πορεία, εντός της οποίας πραγματοποιείται η μετάβαση από την αγέλη στην πρωτόγονη κοινότητα και στην κοινωνία, και από το άτομο με ζωώδη ψυχισμό στο άτομο με κοινωνική συνείδηση και στην προσωπικότητα. Μια πορεία, κατά την οποία μετασχηματίζονται και αναπτύσσονται όλες οι διαμεσολαβήσεις, τα υλικά και ιδεατά μέσα και οι τρόποι, αλλά και οι τύποι των σχέσεων-αλληλεπιδράσεων των ανθρώπων με τη φύση και των ανθρώπων προς αλλήλους.

Ο κομμουνισμός προβάλλει ως εντελώς διαφορετικός τύπος ανάπτυξης, ως ο αυθεντικός πολιτισμός της δημιουργικότητας της ενοποιημένης ανθρωπότητας. Δεν είναι απλή άρνηση της κεφαλαιοκρατίας, δεν είναι μια επιπλέον φαντασιακή-ουτοπική κατασκευή (με τα αντεστραμμένα υλικά ενός αφηρημένου αντικαπιταλισμού), αλλά η διαλεκτική άρση και ο μετασχηματισμός όλης της προγενέστερης πορείας της ανθρωπότητας, του συνόλου των προταξικών και ταξικών εκμεταλλευτικών μορφών του ιστορικού γίγνεσθαι.

Η ιστορία δεν είναι αποκλειστικό πεδίο δράσης του τυχαίου και της βουλητικής αυθαιρεσίας. Το παρελθόν, το παρόν και οι προοπτικές ανάπτυξης της ανθρωπότητας συγκροτούν μιαν ενιαία, νομοτελή (αλλά όχι τελεολογική) διαδικασία. Οι νόμοι που διέπουν την κοινωνική ανάπτυξη δεν είναι στατικοί και αμετάβλητοι. Η νομοτέλεια της ιστορίας ανακύπτει, διαμορφώνεται και ωριμάζει μέσα στο γίγνεσθαι της κοινωνικής ολότητας και εκδηλώνεται ιδιότυπα στις εκάστοτε εποχές, ως τάση εντός ορισμένου φάσματος δυνατοτήτων, αίροντας βαθμηδόν την απροσδιοριστία της. Οι άνθρωποι μπορούν να επιταχύνουν είτε να επιβραδύνουν αυτή την νομοτελή ιστορική ανάπτυξη, να επιτείνουν τις οδύνες από τις παλινδρομήσεις, κ.ο.κ., αλλά δεν μπορούν να την καταργήσουν ή να την αγνοήσουν.

Το τιτάνιο για την εποχή του μαρξικό έργο, έδειξε την ισχύ του κατά την άνοδο του επαναστατικού κινήματος και στις νίκες των πρώιμων σοσιαλιστικών επαναστάσεων, αλλά φανέρωσε και τις αδυναμίες του με την πτώση, τις ήττες αυτών των επαναστάσεων και την επικράτηση της αστικής αντεπανάστασης, της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης και της αντίδρασης. Χωρίς την διαλεκτική «άρση» του μαρξισμού στην κλασική του μορφή, είναι ανέφικτη η συγκρότηση της θεωρίας εκείνης που θα θεμελιώσει τον προγραμματικό λόγο, την στρατηγική και τακτική του επερχόμενου παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος.

Με το εγχείρημα του Β. Α. Βαζιούλιν δρομολογείται αυτή η διαλεκτική άρση του θεωρητικού κεκτημένου του μαρξισμού. Ως θεωρητική και μεθοδολογική διάγνωση και πρόγνωση, ως αφετηρία μιας νέας στρατηγικής ερευνητικών –και οιονεί πρακτικών- προγραμμάτων που θα επαναθεμελιώσουν την επαναστατική θεωρία, καθιστώντας την αντάξια των επικείμενων ύστερων νικηφόρων σοσιαλιστικών επαναστάσεων, θα αποτελέσει μοναδικό στοιχείο αναστοχασμού, θεωρητικού διαλόγου, αυτογνωσίας και αυτοσυνειδησίας για όσους δεν αρκούνται στον ρόλο του απλού θεατή του γίγνεσθαι και των προοπτικών της ανθρωπότητας…

Δ. Π.