Ένοπλες δυνάμεις και τεχνική του πολέμου στην ιστορία.

Στρατιωτικοποίηση της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Δημήτρης Πατέλης

(Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Αντικείμενα», τεύχος 2, Χανιά, Γενάρης 2003, σελίδες 19 -28)    

Ο πόλεμος ως παραπροϊόν της ανταγωνιστικής κοινωνίας, συνιστά ιδιότυπη δραστηριότητα που αποσκοπεί στην (δυνάμει ή ενεργεία) καταστροφή (του «έμψυχου υλικού», των τεχνικών μέσων, των υποδομών, της οικονομίας κ.ο.κ.) και στην  υποταγή του εχθρού. Υποκείμενο αυτής της διαδικασίας με τη στενή έννοια είναι οι ένοπλες δυνάμεις, οι οποίες (μαζί με τα σώματα ασφαλείας) συνιστούν εκείνη την υλική θεσμικότητα του εποικοδομήματος της ταξικής κοινωνίας, που είναι κατ’ εξοχήν επιφορτισμένη με την χρήση και την απειλή χρήσης βίας έναντι οποιουδήποτε (εσωτερικού ή εξωτερικού) εχθρού του καθεστώτος. 

Ως μέρος του εποικοδομήματος, οι ένοπλες δυνάμεις υψώνονται πάνω από τις κοινωνικές σχέ­σεις παραγωγής, που ως οικονομική βάση κυρίως τις καθορί­ζουν, τις προσδιορίζουν (όπως και όλο το εποικοδόμημα, το οποίο, ωστόσο, με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να αναχθεί στην οικονομική βάση). Ο πόλεμος ως προς τις πράξεις και τα μέσα που χρησιμοποιούν σε αυτόν οι άνθρωποι, καθώς και ως προς τα αποτελέσματά του είναι φαινόμενο υλικό. Όμως, σε αντιδιαστολή με τις υλικές σχέσεις παραγωγής, οι σχέσεις και οι δράσεις του πολέμου επιστρατεύουν μέσω του εποικοδο­μήματος το σύνολο των δυνάμεων της κοινωνίας, διαμορφώνονται διαμέσου της κοινωνικής συνείδησης και κατευθύνονται από αυτήν κατά τη λειτουργία τους (τουλάχιστον ως προς την αφετηρία τους). Στα εκμεταλλευτικά συστήματα οι ένοπλες δυνάμεις του καθεστώτος είναι όργανα της κυρίαρχης τάξης ως συλλογικού υποκειμένου. Με αυτή την έννοια το κράτος είναι ο βασικός θεσμικός και νόμιμος τρομοκράτης (Μπιτσάκη Ε., 2001, Νο 46).

Η πορεία και η έκβαση ενός πολέμου εξαρτάται από το υφιστάμενο στα εμπλεκόμενα μέρη κοινωνικο-οικονομικό καθεστώς, από τις υλικές και στρατιωτικές δυνατότητές τους, από το επίπεδο ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής, από την ιδεολογία και την κοινωνική ψυχολογία των λαών.

            Η οργανωτική δομή και οι λειτουργίες των ενόπλων δυνάμεων καθορίζονται εν πολλοίς (όχι γραμμικά) από τον χαρακτήρα των τεχνικών μέσων (όπλων) και των τρόπων διεξαγωγής του πολέμου.

Η ανάπτυξη των όπλων και των οπλικών συστημάτων εξαρτάται από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής και ιδιαίτερα από το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, από τις συγκοινωνίες – μεταφορές και τις επικοινωνίες. Η ανακάλυψη νέων νόμων της φύσης και ενεργειακών πηγών, οδηγεί στην εμφάνιση νέων ειδών αποτελεσματικότερων όπλων, που επιφέρουν  αλλαγές στη μορφή και στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, στην οργάνωση των στρατευμάτων. Αλλά και η πρακτική του πολέμου, η πολεμική τέχνη, οι επιχειρησιακές της ανάγκες κ.ο.κ. απαιτούν βελτίωση της αποτελεσματικότητας των διαθέσιμων όπλων και δημιουργία νέων τύπων.

Η ανάδειξη της θέσης και του ρόλου του πολέμου απαιτεί την  ιστορική εξέτασή του υπό το πρίσμα της λογικής της ιστορίας (Βαζιούλιν Β. Α., 1988).

Το γενετικά και λειτουργικά καθοριστικό πεδίο δημιουργίας της             στρατιωτικής τεχνικής – όπως και κάθε τεχνικής - είναι η εργασία, η παραγωγή. Γι’ αυτό και στην πρωτόγονη κοινωνία η διαφορά μεταξύ μέσων εργασίας – παραγωγής και μέσων διεξαγωγής του πολέμου είναι από δυσδιάκριτη έως ανύπαρκτη: τα εργαλεία της άγρας και του κυνηγιού είναι ταυτόχρονα αμυντικά και επιθετικά όπλα (ρόπαλο, ακόντιο, δόρυ, λίθινος πέλεκυς, κλπ.). Αρχική πρώτη ύλη για την κατασκευή τους: το ξύλο, τα οστά και οι λίθοι. Στη μεσολιθική εποχή ο άνθρωπος εφευρίσκει το τόξο και τα βέλη.

Από τις πρώιμες ταξικές κοινωνίες με την εμβάθυνση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας και την χρήση του μετάλλου (χαλκού, ορείχαλκου και σιδήρου) επήλθαν σημαντικές αλλαγές στα είδη και στις μορφές των όπλων, τα οποία σταδιακά γίνονται όλο και πιο διακριτά από τα εργαλεία.

Διακρίνονται τα αγχέμαχα (για μάχη εκ του συστάδην, π.χ. λόγχη, δόρυ, ξίφος, κλπ.) και τα εκηβόλα όπλα (που βάλλονται από απόσταση, π.χ. ακόντια, βέλη κλπ.). Χαρακτηριστικό των περισσοτέρων όπλων είναι οι μηχανικές καταστροφικές λειτουργίες τους: κρούση, διάτρηση, κοπή κ.ο.κ. Παράλληλη με την πορεία των επιθετικών όπλων είναι και αυτή των αμυντικών (ασπίδα, θώρακας, κράνος, περικνημίδες). Στον πόλεμο ως κινητήριος δύναμη αξιοποιείται και η δύναμη των ζώων. Χρησιμοποιείται επίσης η φωτιά (υγρό πυρ) καθώς και ορισμένοι μηχανισμοί, κατασκευές (καταπέλτες, άρματα, δρεπανηφόρα άρματα, πολεμικά πλοία, πολιορκητικές μηχανές, οχυρωματικά έργα) ακόμα και στοιχειώδεις αυτοματισμοί (παγίδες).

Επί φεουδαρχίας διαδίδεται η βαλλίστρα και η βαριά πανοπλία. Οι αλλαγές των τεχνικών μέσων του πολέμου – όπως άλλωστε και αυτών της παραγωγής - μέχρι τον ύστερο μεσαίωνα έρχονται με βραδύ ρυθμό. Ωστόσο, ακόμα και τότε, οι τεχνικοί νεωτερισμοί εισάγονται αρχικά στον πόλεμο και αργότερα στην καθαυτό παραγωγή. Χαρακτηριστικό π.χ. είναι το γεγονός ότι παρά την ευρεία χρήση του σιδήρου και του χάλυβα στην οπλουργία και την αντίστοιχη εξέλιξη της σιδηρουργίας (χύτευση, θερμική επεξεργασία κλπ.) μόνον επί φεουδαρχίας διαδίδονται τα σιδηρά γεωργικά εργαλεία. Πολεμικές μηχανές – όπως αυτές που αποδίδονται στον Αρχιμήδη (βλ. την περιγραφή του Πλουτάρχου) – κάνουν την εμφάνισή τους σε περιόδους κατά τις οποίες η όποια παραγωγική χρήση τους θεωρείται μη αντάξια του ελεύθερου πολίτη.

Αλματώδεις είναι οι αλλαγές που επιφέρει η τεχνική της χρήσης της πυρίτιδας και των πυροβόλων όπλων (Άραβες – 12^ος αι., Δυτική Ευρώπη – 14^ος αι). εμφανίζονται οι πρόδρομοι των τυφεκίων (αρκεβούζια, πετρονέλ) και των τηλεβόλων(ολμοβόλα, οβιδοβόλα).

Οι τεχνικές αλλαγές συμβαδίζουν με τις κοινωνικές και ιδιαίτερα με την άνοδο της αστικής τάξης και στα πεδία των μαχών. Μαζί με το σιδερόφρακτο ιππικό των ευγενών και τους ψηλούς τους πύργους, κατέρρευσε και η κυριαρχία τους (Ένγκελς, 2001, σελ. 213). Η εμπέδωση και τελειοποίηση των πυροβόλων (εσωτερικά ραβδωτή κάνη, οπισθογεμής οπλισμός, εμπυρέας με ασφάλιστρο,  επαναληπτικά τυφέκια, πολυβόλα, αυτόματα όπλα, κλπ.) καθιστά τον πόλεμο συνάρτηση της ανάπτυξης της βιομηχανίας και αλλάζει άρδην την πολεμική τέχνη.

Κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο διαδίδεται το άρμα μάχης και η αεροπορία και ως φυσικό επακόλουθο – τα αντιαρματικά και τα αντιαεροπορικά όπλα. Χρησιμοποιούνται χημικά όπλα (δηλητηριώδη αέρια) και φλογοβόλα.

Τεράστια ώθηση στην πολεμική τεχνολογία με αποφασιστική συμβολή της επιστήμης παρατηρείται κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο: νέοι τύποι τεθωρακισμένων, πλοίων, υποβρυχίων, αεροσκαφών, αυτοκινούμενων τηλεβόλων, αυτομάτων όπλων, πολλαπλοί εκτοξευτές πυραύλων, τηλεκατευθυνόμενοι πύραυλοι, αεριωθούμενο αεροσκάφος, ελικόπτερο, ραδιοεντοπισμός, τηλεπικοινωνίες, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ατομική βόμβα κ.ά.

 

Νεότερες κατευθύνσεις της πολεμικής τεχνολογίας.

Τα κεκτημένα της πολεμικής τεχνολογίας του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου άλλαξαν άρδην τη σχέση επιστήμης - τεχνολογίας – πολεμικής βιομηχανίας, τη δομή και τις λειτουργίες του στρατού και έθεσαν τις βάσεις για τις νεότερες κατευθύνσεις της πολεμικής τεχνολογίας. Ενδεικτικά επισημαίνουμε μερικές από αυτές:

 - βαλλιστικοί πύραυλοι (διηπειρωτικοί, πολλαπλών κεφαλών, μέσου και μικρού βεληνεκούς), στρατηγικά αεροδυναμικά βλήματα.

- νέοι τύποι αεροσκαφών πολλαπλών ρόλων, υπερευελιξία, κινητήρες με μεταβλητή γωνία ώσης, μη επανδρωμένα εναέρια οχήματα, αεροσκάφη συλλογής ηλεκτρονικών πληροφοριών και ηλεκτρονικού πολέμου, συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης και ελέγχου, συστήματα αυτοπροστασίας, συστήματα απεικόνισης επί κράνους χειριστή αεροσκάφους, εναέριος ανεφοδιασμός καυσίμου, τεχνολογίες χαμηλού ίχνους.

- συστήματα αυτόματης καθοδήγησης βλημάτων (οπτικής, λέιζερ, θερμικού ίχνους κ.ά.).

- αντιαεροπορικά και αντιβαλλιστικά συστήματα με δυνατότητες αυτόματης ταυτόχρονης εμπλοκής (ανίχνευσης, αναγνώρισης φίλιων ή εχθρικών στόχων, ιχνηλάτησης και καθοδήγησης πυραύλων ) πολλαπλών στόχων, με τρισδιάστατο ραδιοεντοπισμό ακτινοβολίας – καθοδήγησης κλπ.

- χημικά και βιολογικά όπλα.

- χρήσεις τεχνολογιών λέιζερ, πλάσματος, ηλεκτρομαγνητικών τηλεβόλων.

- δορυφόροι (σε γεωστατική και σε χαμηλότερες τροχιές), αντιδορυφορικά συστήματα και τροχιακοί σταθμοί.

- διαστημικά οπλικά συστήματα πλανητικής εμβέλειας με δυνατότητα να πλήττουν με υψηλή καταστροφική ισχύ και ταχύτητα πολλαπλούς στόχους σε ξηρά, θάλασσα, αέρα και διάστημα, να θέτουν εκτός λειτουργίας τα διαστημικά μέσα, τις τηλεπικοινωνίες, την αερο- και ναυσιπλοΐα και να εξουδετερώσουν τη δυνατότητα απαντητικού πλήγματος του αντιπάλου, πλήττοντάς τον με τα ίδια του τα μέσα, κ.ά.

 

Η δυναμική της τεχνολογικής συνιστώσας της παραγωγής και της καταστροφής

Παρατηρούμε ότι σε γενικές γραμμές η πολεμική τεχνολογία παρουσιάζει κατά την ανάπτυξή της τάσεις ανάλογες με αυτήν της τεχνολογικής συνιστώσας της παραγωγικής επενέργειας του ανθρώπου προς τη φύση:

1. Χρήση όλο και ανώτερων μορφών κίνησης της ύλης και επιπέδων αλληλεπίδρασης (μηχανική, χημική, βιολογική) και η μετατροπή κατώτερων σε ανηρμένες – υπηγμένες στις ανώτερες μορφές.

2. Χρήση όλο και θεμελιωδέστερων – ισχυρότερων ενεργειακών πηγών, πολλαπλασιαστών καταστροφικής και επιθετικής  ισχύος, καθώς και εναλλακτικών - ευέλικτων μορφών ενέργειας.

3. Διεύρυνση και εμβάθυνση της καταστροφικής επενέργειας, μετάβαση από την εκτατική (επανάληψη, επέκταση, μεγέθυνση, αλλαγή κλίμακας βάσει ορισμένης τεχνολογίας) στην εντατική ανάπτυξη αυτής της επενέργειας (σε άλλη, ποιοτικά ανώτερη τεχνολογική βάση), με αντίστοιχες αλλαγές στα μεγέθη των διαδικασιών (μάζας, ισχύος, ενέργειας, ταχυτήτων, πληροφορίας κλπ.).

4. Από τη χρήση εν πολλοίς διαθέσιμων από τη φύση μέσων, στο μετασχηματισμό τους μέσω διαφόρων ειδών και επιπέδων λειτουργικών προσομοιώσεων πτυχών – πλευρών φυσικών διαδικασιών (των ανθρώπινων συμπεριλαμβανομένων). Από μονομερείς και άκαμπτες μηχανικές καταστροφικές επενέργειες σε ανατροφοδοτούμενες και ευέλικτες διαλειτουργικές αλληλεπιδράσεις στα πλαίσια ολοκληρωμένων συστημάτων, με αναπροσαρμογές λειτουργιών βάσει «εκμάθησης» (σύλληψη και επεξεργασία δεδομένων, ρομποτική).

5. Αύξηση του βαθμού επιθυμητής σκοπιμότητας των χρησιμοποιούμενων ενεργειακών κλπ. διαδικασιών, βελτιστοποίηση της κατευθυντικότητάς τους, εξορθολογισμός και αύξηση του συντελεστή καταστροφικής απόδοσης.

6. Από την αύξουσα διαφοροποίηση και εξειδίκευση μέσων επενέργειας, τεχνολογικών συστημάτων και στοιχείων τους (και παράλληλα με αυτήν) προς συνθετικά, περίπλοκα, πολυλειτουργικά, ευέλικτα, οιονεί καθολικά δικτυωμένα και ολοκληρωμένα τεχνολογικά συστήματα (φυγόκεντρες και κεντρομόλες τάσεις).

7. Από την χειροκίνητη επενέργεια με χειροποίητα όπλα, μέσω της εκμηχάνισης –βιομηχανοποίησης – στην αυτοματοποίηση οπλικών συστημάτων με απώτερη προοπτική την εν πολλοίς αυτενέργεια δικτυωμένων αυτοματοποιημένων συστημάτων.

            Η ανάπτυξη της τεχνολογίας των οπλικών συστημάτων δεν συνιστά γραμμική και ειδυλλιακά αρμονική πορεία επιτευγμάτων του πνεύματος. Είναι κυριολεκτικά ποτισμένη με ιδρώτα και αίμα. Η εξάρτηση της ανθρωπότητας από την πολεμική τεχνολογία, η οποία χαρακτηρίζεται πλέον από υψηλό βαθμό αυτονομίας και αυτενέργειας, εγκυμονεί τεράστιους κινδύνους για την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας.

Η διαθεσιμότητα αυτής της τεχνολογίας τροφοδοτεί τυχοδιωκτικές αποφάσεις με ολέθριες επιπτώσεις. Κατά τον Τρούμαν «Εφόσον είχαμε τη βόμβα, έπρεπε να τη χρησιμοποιήσουμε»…(Μπιτσάκης, 2002, Νο 50: 11).

 

Αντιφάσεις της στρατιωτικοποιημένης επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου.

Ο πόλεμος παρουσιάζεται συχνά ως βασικός συντελεστής της επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης. Το γεγονός ότι στρατιωτικές ανάγκες επέφεραν τεχνικές καινοτομίες και σημαντικές επιστημονικές προόδους είναι αδιαμφισβήτητο και επιβεβαιώνεται ιστορικά. Αρκεί να αναφέρουμε ενδεικτικά την τελειοποίηση της διόπτρας από τον Γαλιλαίο για τις ανάγκες του πολεμικού ναυτικού των δόγηδων της Βενετίας, την ανάπτυξη της βλητικής για τις ανάγκες του πυροβολικού, την επιτάχυνση των προσπαθειών εκμετάλλευσης της πυρηνικής ενέργειας, την αεροναυπηγική, τον ραδιοεντοπισμό, τη σύνθεση υλικών, την ανάπτυξη A.B.S. για τις ανάγκες προσγείωσης αεροσκαφών στα αεροπλανοφόρα, τη δημιουργία του Internet για τις επικοινωνιακές ανάγκες των Η. Υ. του στρατού των Η.Π.Α., κ.ο.κ. (Ζαν – Μαρκ Λεβύ – Λεμπόν, 1993: 19).

 Ωστόσο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η αποσπασματική αναφορά στις τεχνολογικές προόδους της περιόδου εκτάκτου ανάγκης (π.χ. του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου), επισκιάζει το γεγονός ότι σχεδόν όλες εδράζονται σε προγενέστερη βασική και εφαρμοσμένη έρευνα (Bernal J. D., 1987:864)

Είναι συχνές οι αναφορές στις δυνατότητες ειρηνικών – παραγωγικών εφαρμογών των αποτελεσμάτων της πολεμικής βιομηχανίας. Ο αμερικανός κοινωνιολόγος A. Etzioni  αναφέρει επ’ αυτού ότι ο συντελεστής ειρηνικής απόδοσης της αμυντικής βιομηχανίας είναι από πλευράς κόστους αντίστοιχος με αυτόν μίας απόπειρας θέρμανσης του κτιρίου της γερουσίας καίγοντας στην παρακείμενη πλατεία ένα εκατομμύριο δολλάρια... Οι όποιες τυχόν μεταγενέστερες χρήσεις αποτελεσμάτων στρατιωτικών ερευνών και εφαρμογών στην πολιτική ζωή, επ’ ουδενί λόγω δεν είναι σε θέση να αντισταθμίσουν την κολοσσιαία φθορά που επιφέρει στην ανθρωπότητα η ύπαρξη και η ανάπτυξή τους, πολλώ μάλλον δε η χρήση τους.

Η συγκέντρωση και ανάλωση πόρων της κοινωνίας για στρατιωτική τεχνολογία, επιφέρει καταστροφικές επιπτώσεις στις παραγωγικές δυνάμεις της ανθρωπότητας, που θέτουν φραγμούς στην πολιτισμική ανάπτυξη (συμπεριλαμβανομένης της επιστήμης και της τεχνολογίας). Αυτή η μονομέρεια της στρατιωτικοποίησης της επιστήμης παραμορφώνει την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο. Αποσπά πολύτιμο δυναμικό και πόρους από την επίλυση πράγματι επιτακτικών προβλημάτων που εγείρονται από κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες. Η τεράστιας κλίμακας αμυντική παραγωγή οδηγεί σε περικοπές της ειρηνικής παραγωγής και σε ανεπανόρθωτες σπατάλες περιορισμένων και μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων, η ορθολογική αξιοποίηση των οποίων σε ειρηνικούς σκοπούς θα μπορούσε να συνεισφέρει στην οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη της κοινωνίας.

Οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις μεταθέτουν τεράστιο μέρος του κόστους αυτής της σπατάλης στην υπερεκμετάλλευση των λαών ασθενέστερων χωρών, με ποικίλους μηχανισμούς (άνιση ανταλλαγή, υπερχρέωση, πόλεμοι ελεγχόμενης έντασης, επεμβάσεις «διαχείρισης κρίσεων», κ.ο.κ. βλ. Θεοφίλου – Μπιτσάκη,2002 και Midnight Notes Collective 2001…).

Οι εκπληκτική υπεροχή της ΕΣΣΔ σε ορισμένα οπλικά συστήματα και ιδιαίτερα στο πεδίο των τεχνολογιών της αεροδιαστημικής, απαιτεί ξεχωριστή μελέτη. Εν πολλοίς συνδέεται με τα πλεονεκτήματα του σχεδιοποιημένου συντονισμού πόρων και δυναμικού, με την παιδεία, και τον τρόπο οργάνωσης της επιστήμης και της τεχνολογίας. Η θριαμβευτική πρωτοπορία της σοβιετικής διαστημικής, θα παραμείνει ιστορικό σύμβολο των εκπληκτικών δυνατοτήτων των φύτρων εναλλακτικού τύπου ανάπτυξης της κοινωνίας, που εγκαινίασε η πρώτη νικηφόρα σοσιαλιστική επανάσταση πριν από την παρακμή και την ήττα της. Τα επιτεύγματα αυτά γίνονται ακόμα πιο εντυπωσιακά εάν αναλογιστούμε ότι εδράζονταν σ’ ένα σύστημα, το οποίο όχι μόνο δεν παρασιτούσε εις βάρος άλλων λαών, αλλά παρείχε υποστήριξη σε πληθώρα χωρών και κινημάτων. Χωρίς την αρρωγή του παραγωγικού δυναμικού, χωρίς τη στρατιωτική και τεχνολογική υποστήριξη της ΕΣΣΔ, η έκβαση του αγώνα πληθώρας επαναστατικών κινημάτων του 20^ου αι., θα ήταν εντελώς διαφορετική (Κίνα, Κορέα, Κούβα, Βιετνάμ, Αγκόλα και αλλού). Η ήττα αυτού του συστήματος δεν επήλθε στα πεδία των μαχών. Ωστόσο το κόστος των εξοπλιστικών ανταγωνισμών είχε σημαντικότατη συμβολή στην επίταση των αντιφάσεων και στην πτώση του.

Οι επιστημονικές και τεχνολογικές καινοτομίες που αποσκοπούν στην καταστροφή, προωθούνται εν πολλοίς κατά προτεραιότητα έναντι αυτών που αποσκοπούν στη δημιουργία, στην ικανοποίηση των βαθύτερων πραγματικών αναγκών εκείνων που πρωτίστως υποφέρουν από την εκμετάλλευση και της προοπτικά ενιαίας ανθρωπότητας.

 

Στρατιωτικοποίηση της επιστήμης: θεσμοί  και ήθη…

 Η στρατιωτικοποίηση της επιστήμης τροφοδοτείται διαρκώς από την επιθετική εξωτερική πολιτική του ιμπεριαλισμού και την ένταση των εξοπλιστικών ανταγωνισμών. Επιπλέον κίνητρα  για τη στρατιωτικοποίηση της επιστήμης δημιουργεί ή αύξουσα ένταξη της επιστήμης στα σύγχρονα οπλικά συστήματα και η ταχεία ηθική παλαίωσή τους.

            Από τον καιρό του Β΄ παγκοσμίου πολέμου άρχισαν να συνάπτονται ειδικές συμφωνίες για εκπόνηση ερευνητικών προγραμμάτων μεταξύ Υπουργείου Άμυνας των Η.Π.Α., κυβερνητικών φορέων που συνδέονται με την άμυνα, μονοπωλιακών επιχειρήσεων πολεμικής βιομηχανίας και διαφόρων πανεπιστημίων.

            Η θέση και ο ρόλος του επιστήμονα αλλάζει άρδην, γεγονός που οδηγεί στη διαμόρφωση μίας ιδιότυπης «συντεχνιακής συνείδησης». Πέρα από κάθε έννοια επιστημονικής δεοντολογίας, επιστήμονες γίνονται (ή ευελπιστούν να γίνουν) σύμβουλοι διοικητικών, πολιτικών και στρατιωτικών φορέων, εμπλέκονται (ή φιλοδοξούν να εμπλακούν) σε θεσμούς παρά την εξουσία. Βαθμηδόν αποκτούν κατά κανόνα τον ίδιο τρόπο θεώρησης των πραγμάτων και τις ίδιες απόψεις με αυτές της εξουσίας που υπηρετούν.

            Με τα επόμενα εξοπλιστικά προγράμματα (υδρογονοβόμβα, βαλλιστικοί πύραυλοι, διάστημα, κ.ο.κ.) οι πρακτικές αυτές κλιμακώνονται με περαιτέρω κινήσεις άμεσης ή έμμεσης (μέσω κρατικής ρύθμισης) υπαγωγής της επιστήμης και της τεχνολογίας στο κεφάλαιο, με άγοντα το ρόλο του Στρατιωτικού Βιομηχανικού Συμπλέγματος (αυτού του κρατικοδίαιτου μονοπωλιακού κεφαλαίου, με την τεράστια ισχύ και τις προσβάσεις με εγκάθετα στελέχη σε όλα τα κλιμάκια της εξουσίας, της επιστήμης, της βιομηχανίας θεάματος - ακροάματος  και των Μ.Μ.Ε.). Μεταπολεμικά και με επικεφαλής τις Η.Π.Α., κλιμακώνεται και η στρατιωτικοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας. 

Μεταξύ των επιστημόνων γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση και εδραιώθηκε μια ιδιαίτερα αμοραλιστική στάση, κατά την οποία δεν έχει ιδιαίτερη σημασία η πηγή της χρηματοδότησης (ιδιωτικό κεφάλαιο, κρατικός προϋπολογισμός, αμυντικά κονδύλια κ.ο.κ.). Αρκεί να «τρέχουν» τα ερευνητικά προγράμματα, να συντελούν στην εξέλιξη – σταδιοδρομία των επιστημόνων (με δημοσιεύσεις, εμπλουτισμό των βιογραφικών σημειωμάτων με  «προσόντα» και προϋπηρεσίες, κ.ο.κ.) και να προσφέρουν επιπλέον έσοδα.

Παράλληλα με αυτή την «ακαδημαϊκή» ανωτερότητα αυτού του τύπου επιστημόνων … ατροφούν και οι ηθικοί ενδοιασμοί αναφορικά με τους σκοπούς, τα πεδία εφαρμογών και τις πιθανές χρήσεις του έργου τους. Αλλά σε κάθε περίπτωση υπάρχουν και τα τρέχοντα ιδεολογήματα που επενδύουν παρόμοια εγχειρήματα με πατριωτικό φωτοστέφανο: λόγοι «εθνικού συμφέροντος», «εθνική ασφάλεια», «στρατιωτική υπεροχή εν ονόματι της ειρήνης», «κομμουνιστικός κίνδυνος», «αυτοκρατορία του κακού», «διεθνής τρομοκρατία», κ.ο.κ.

Έχει προκαλέσει μεγάλη εντύπωση ο «ακαδημαϊκός» κυνισμός του Φέρμι, ενός από τους σημαντικούς συντελεστές της ατομικής βόμβας, ο οποίος, απαντώντας στους ενδοιασμούς που εξέφραζαν συνάδελφοί του μετά την έκρηξη και τις επιπτώσεις της στην Ιαπωνία, αναφώνησε: «Ναι, αλλά τι ωραίο πείραμα!» (Ζαν – Μαρκ Λεβύ – Λεμπόν: 22-23).

Ωστόσο, ευτυχώς για την ανθρωπότητα, υπάρχουν και επιστήμονες άλλου τύπου, με αξιοπρέπεια, συνείδηση και μαχητική στάση ζωής (βλ. π.χ. Διακήρυξη του Pugwash, Τουπαδάκης Α.).

 

Homo sapiens: είδος υπό εξαφάνιση;

Η πορεία της ανθρωποκοινωνιογένεσης δρομολογείται από το ζωικό βασίλειο. Εάν θεωρήσουμε την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας ως πορεία εμφάνισης, διαμόρφωσης και ανάπτυξης του κοινωνικού τρόπου παραγωγής (διαμεσολαβημένης επενέργειας των ανθρώπων στη φύση για την ικανοποίηση των αναγκών τους), ως διαφόρων επιπέδων κοινωνικά διαμεσολαβημένη ανταλλαγή ύλης με τη φύση (μεταβολισμό) και αντίστοιχων με αυτά τα επίπεδα σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, οι ταξικοί ανταγωνισμοί, - ακραία εκδήλωση των οποίων είναι και ο πόλεμος, -προβάλλουν ως σαφής ένδειξη του γεγονότος ότι η ανθρωπότητα δεν έχει περάσει στην «αυθεντικά ανθρώπινη ιστορία» (Κ. Μαρξ).

Οι άνθρωποι είναι ακόμα έρμαια του αγώνα για επιβίωση, και ως «κοινωνικά ζώα» ανταγωνίζονται αλλήλους (σε ατομικό, ομαδικό, ταξικό, εθνικό, συμμαχικό κ.ο.κ. επίπεδο) στα πλαίσια μίας ριζικά τροποποιημένης μεν, αλλά ακόμα ανυπέρβλητης φυσικής επιλογής. Αλλά εξ’ αιτίας ακριβώς αυτού του ανταγωνισμού, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της παραγωγής και η τεράστια καταστροφική ισχύς των εν πολλοίς ανεξέλεγκτων και αυτόνομων οπλικών συστημάτων που βρίσκονται στη διάθεση αδίστακτων και απρόσωπων μηχανισμών, είναι σε θέση να προσθέσουν και τον homo sapiens στον μακρύ κατάλογο των ειδών που εξαφανίσθηκαν. Και τότε θα εξαφανισθεί και κάθε μορφή ζωής από το φλοιό του πλανήτη (Μπιτσάκης, κ.ά.).

Η τεράστια συσσώρευση καταστροφικής ισχύος όπλων, όπως και η οικολογική κρίση, δεν είναι εγγενές αποτέλεσμα της απρόσκοπτης και υπέρμετρης ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας αφ’ εαυτής. Απορρέει από την παραμόρφωση αυτών των δραστηριοτήτων του ανθρώπου από την κυριαρχία του κεφαλαίου, που καθιστά τη στρατιωτικοποιημένη επιστήμη και τεχνολογία καρκίνωμα ικανό να εξοντώσει την ανθρωπότητα. Η πολεμική δυνατότητα μαζικής αυτο­καταστροφής της ανθρωπότητας συνιστά α­ντεστραμμένη (αρνητική) μορφή των υφιστά­μενων και μελλοντικών δημιουργικών δυνάμε­ων της ανθρωπότητας.

 Η μετάβαση της ανθρωπότητας σε άλλου τύπου ανάπτυξη, στην ενοποιημένη αταξική κοινωνία, δεν είναι μία από τις πιθανές επιλογές του μέλλοντος, αλλά η μοναδική εναλλακτική λύση για την ίδια την ύπαρξη και ανάπτυξή της. Η μετάβαση αυτή θα άρει διαλεκτικά τη συσσωρευμένη χειραγωγική και καταστροφική δύναμη και θα την μεταστρέψει σε δημιουργική δύναμη ολόπλευρης χειραφετητικής πολιτισμικής δραστηριότητας.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Bernal J. D.,  Η επιστήμη στην ιστορία, Τ. Γ΄. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1987.

Βαζιούλιν Β.Α., Η Λογική της Ιστορίας. Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας, Μόσχα , 1988.

Διακήρυξη των επιστημόνων του Pugwash, ΟΥΤΟΠΙΑ, Νο 50, 2002, σελ.7 – 9.

Ένγκελς Φ., Αντι-Ντύρινγκ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2001.

Ζαν – Μαρκ Λεβύ – Λεμπόν, Για την επιστήμη, Ασυνέχεια, Αθήνα 1993.

Θεοφίλου Α., Μπιτσάκης Ε., «Προς ένα νέο πυρηνικό δόγμα», ΟΥΤΟΠΙΑ, Νο 49, 2002, σελ. 11-13.

Μπιτσάκης Ε., Αφοπλισμός: «Η υποκρισία των εμπόρων του πολέμου», ΟΥΤΟΠΙΑ, Νο 50, 2002, σελ. 10-13.

Μπιτσάκη Ε., «Οι πόλεμοι της νέας τάξης», ΟΥΤΟΠΙΑ, Νο 46, 2001, σελ. 143-154.

Midnight Notes Collective, Όπλα, χρήμα και πετρέλαιο, Αντισχολείο. 2001.

Τουπαδάκης Α., (19/3/2002) «Από τα εργαστήρια του πολέμου στον αγώνα για την ειρήνη», Συνέντευξη Γ. Κόνστα. Χανιώτικα Νέα.