ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το βιβλίο του Περικλή Παυλίδη είναι επίκαιρο και ενδιαφέρον. Ο λόγος είναι προφανής. Με την κατάρρευση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, η ανθρωπότητα εισήλθε σε μια νέα περίοδο της ιστορίας της. Ο εικοστός αιώνας είχε ορθά χαρακτηρισθεί ως ο αιώνας των προλεταριακών επαναστάσεων και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων. Τί έμεινε στις αρχές του αιώνα μας, από τις πραγματικότητες και τις ελπίδες που είχε γεννήσει ο προηγούμενος; Η Κίνα που επιχειρεί να εναρμονίσει τον σοσιαλισμό και την «Αγορά», δηλαδή με τις αναγεννώμενες κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής μέσα στην αυξανόμενη αντίθεση πλούτου και αθλιότητας, και «λύνοντας» τις αντιθέσεις με «μια σφαίρα στο σβέρκο». Το Βιετνάμ, που αγωνίζεται να ξεπεράσει τη φτώχεια με συνεχείς παραχωρήσεις στο εγχώριο και το αμερικανικό (κυρίως) κεφάλαιο. Η Βόρεια Κορέα που συνεχίζει την αδιέξοδη «στα­λινική» παράδοση. Τέλος, η Κούβα, που επιβιώνει μόνη, παρά το εμπάργκο, στη γειτονιά της μόνης (επί του παρόντος) υπερδύναμης.

Αγορά και Παγκοσμιοποίηση: Οι δυο νέες θεότητες μπροστά στις οποίες πρέπει να γονατίσουν οι λαοί! Αλλά τα αγαθά της Νέας Τάξης τα γνώρισαν ήδη, και οι λαοί των κεφαλαιοκρατικών χωρών, και - προπαντός - οι λαοί του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου.

Έτσι, αντίθετα με τις προφητείες για το τέλος της ιστορίας, παρατηρούμε τα πρώτα σημάδια της εμφάνισης νέων, αντικαπιταλιστικών κινημάτων. Αν λοιπόν η νίκη του καπιταλισμού δεν είναι τελεσίδικη - και δεν είναι - τότε εύλογα μπορούμε να προβλέψουμε την αναγέννηση όχι μόνο των κοινωνικών κινημάτων εναντίον των συνεπειών της «παγκοσμιοποίησης» αλλά και την αναγέννηση του εργατικού - κομμουνιστικού κινήματος.

Αλλά η αναγέννηση του κομμουνιστικού κινήματος σημαίνει θεωρητική και πρακτική υπέρβαση του παρελθόντος και ταυτόχρονα επεξεργασία μιας συγκεκριμένης σοσιαλιστικής προοπτικής. Προϋπόθεση για το σπάνιο αυτό έργο, είναι η ερμηνεία της κατάρρευσης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου.

Πώς επεχείρησε λοιπόν να ερμηνεύσει το αρνητικό κοσμοϊστορικό γεγονός της κατάρρευσης η ελληνική Αριστερά; Ο ΣΥΝ. ουσιαστικά δεν έχει ασχοληθεί με το πρόβλημα. Το ΚΚΕ επιμένει ότι δεν πρόκειται για κατάρρευση, αλλά για ανατροπή. Έτσι το πρόβλημα απλοποιείται και οποιαδήποτε θεωρητική έρευνα καθίσταται περιττή. Δεν είναι συνεπώς τυχαίο ότι οι μόνες απόπειρες ερμηνείας έγιναν από ομάδες και άτομα της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς με άρθρα στα περιοδικά Διαλεκτική, Ουτοπία, Αριστερή Ανασύνταξη κ.τλ. με βιβλία από συγγραφείς αυτού του χώρου και με συλλογικές επεξεργασίες από οργανώσεις όπως το ΝΑΡ.

Οι απόπειρες που έγιναν, όσο σημαντικές και αν είναι, δεν αντιπροσωπεύουν μια ολοκληρωμένη ερμηνεία. Αποτελούν ένα ξεκίνημα. Η συζήτηση πρέπει να συνεχιστεί, να προσεγγίσει τις βασικές πλευρές του προβλήματος και να γίνει και με ζωντανό, δημόσιο διάλογο. Η ανάγκη αυτή καθιστά επίκαιρο το βιβλίο του Περικλή Παυλίδη. Αλλά το βιβλίο αυτό είναι και πολύτιμο, για πολλούς και για ένα βασικό λόγο. Ο συγγραφέας του σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Λομονόσωφ της Μόσχας, του οποίου είναι Διδάκτωρ. Έζησε πολλά χρόνια τη Μόσχα, έζησε την κρίση και την κατάρρευση της Σ.Ε. και μελέτησε επί τόπου, με στοιχεία από πρώτο χέρι, το πρόβλημα.

Βέβαια, κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η ανάπτυξη της γραφειοκρατίας στην Σ.Ε. Όμως ο συγγραφέας προσεγγίζει, αναγκαστικά και τις άλλες, βασικές όψεις της σοβιετικής κοινωνίας: τη διαμόρφωση των νέων σχέσεων στο χώρο της παραγωγής, τη διαδικασία αποξένωσης της εργατικής τάξης, την ανάπτυξη του πολιτικού και ιδεολογικού εποικοδομήματος. Αναλύοντας τις συγκεκριμένες αντιθέσεις και τον μετασχηματισμό τους στην πορεία του χρόνου, ο Παυλίδης συγκροτεί μια ερμη­νεία του χαρακτήρα, των αντιθέσεων, της πορεάς και της κρίσης της σοβιετικής κοινωνίας. Βασική θέση του βιβλίου είναι ότι η αρχική υποανάπτυξη, η ήττα του ευρωπαϊκού προλεταριάτου, η ξένη επέμβαση, η άνοδος του ναζισμού, ο δεύτερος παγκόσμιος και ο ψυχρός πόλεμος, καθόρισαν την τύχη της πρώτης απόπειρας για δημιουργία μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η επιχειρηματολογία αυτή είναι, κατ' αρχήν, ορθή. Είναι όμως γεγονός ότι παρά τις αφάνταστες δυσκολίες, η Σ.Ε. αναπτύχθηκε σε μεγάλη βιομηχανική, οικονομική και επιστημονική δύναμη. Οι αρχικές συνθήκες και όσα ακολούθησαν, είχαν ως συνέπεια τον εκφυλισμό της εργατικής δημοκρατίας, την αυτονόμηση και την επιβολή του κόμματος και του κράτους στην κοινωνία και συνολικά την ατροφία, τη στρέβλωση και τον εκφυλισμό του πολιτικού εποικοδομήματος και των υπό διαμόρφωση νέων κοινωνικών σχέσεων. Θα μπορούσε συνεπώς να υποστηριχθεί ότι το αποτέλεσμα των πρώτων αιτίων μετατράπηκε στην πορεία σε κύριο αίτιο της κρίσης και της κατάρρευσης. Ότι το πολιτικό εποικοδόμημα και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων αποτελούσαν πλέον εμπόδιο στην εξέλιξη της κοινωνίας.

Η κατάρρευση ήταν η μια από τις δυνατότητες για «ξεπέρασμα της κρίσης».

Η άποψη που διατυπώνω (αναλυτικά βλ. το βιβλίο μου, Ένα φάντασμα πλανιέται) είναι και αυτή μια άποψη. Το πρόβλημα συνεπώς δεν είναι ποια από τις ερμηνείες είναι η ορθή, μέσα από την έρευνα και το διάλογο θα καταλήξουμε σε μια ερμηνεία που θα ανταποκρίνεται στις πραγματικές αιτίες της κατάρρευσης. Το βιβλίο του Περικλή Παυλίδη αποτελεί ουσιαστική συνεισφορά στην ισχνή μέχρι τώρα συγκομιδή, που ελπίζουμε ότι θα πλουτισθεί και με άλλες σημαντικές εργασίες.

ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ

Ομ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων